''Banknot'' ya da Türkiye’deki tanımıyla ‘’kağıt para’’ nitelik değiştiriyor. Banknotlar, tarihinin ilk dönemlerinde ‘’kağıt para’’ tanımına uygun olarak kağıda basılan bir para niteliğindeydi. Zamanla normal kağıdın yerini özel üretilmiş kağıtlar alır ve ardından da pamuk elyafından yapılan çok daha dayanıklı banknot basım malzemesine geçildi. Üretim ve baskı teknolojilerindeki gelişmeler bu işle uğraşanları ‘’polimer’’e kadar getirdi. Günümüzde ülkelerin banknot basımında temel üç tercih ver: Özel üretim kağıt, hibrit (kağıt, pamuk vb karışımlı) malzeme ve polimer.
İlk olarak Avustralya tarafından sürüme sunulan polimere baskı banknot İngiltere’nin de tercihi oldu. Zira bu ülke ilk polimer banknot olan 5 paundlar 13 Eylül 2016 tarihinde dolaşıma çıkarıldı. Eski 5 poundlar Mayıs 2017’ten itibaren alışverişte kullanılmayacak. İngiltere Merkez Bankası (Bank of Englanda) polimere baskı 10 poundları 2017 yazı aylarında piyasaya sürecek; 20 poundların 2020’ye kadar hazırlanması planlandı. 2021'de sıra polimer 50 poundlara geldi.
Dünyada polimer banknotlar
Polimere baskı banknotları ilk olarak sürüme sokan ülke Avustralya oldu. Devlet olarak ilk kağıt parasını 1913 yılında basan Avustralya’da, polimere baskı ilk banknot (10 Dolar) 1988 sürüme alındı. Ülkede 1992-1996 döneminde ilk seri polimer banknotlar basıldı ve dolaşıma çıkarıldı. Avustralya’da halen sürümde olan 5, 10, 20, 50 ve 100 dolarlık paraların tamamı polimere baskı banknotlar.
Polimere baskı banknot kullanan bir başka ülke de Kanada. 1935 yılından bu yana Bank of Canada tarafından kendi banknotu basılan ülkede polimere geçiş süreci 2006’da başlatıldı ve ilk banknot 2011 yılında piyasaya sunuldu. Ülkede halen 5, 10, 20, 50, 100 dolarlık (CAD) polimer banknotlar piyasada bulunuyor.
Polimere baskı banknot kullanımına geçen ya da bu sürece başlayan ülkeler şöyle: Bangladeş, Brezilya, Brunei, Şili, Çin, Kostarika, Ekvator, El Salvador, Honduras, Endonezya, Kuveyt, Malezya , Meksika, Nepal, Yeni Zelanda, Papua Yeni Gine, Romanya, Samoa, Singapur, Solomon Adaları, Tayvan, Tayland, Venezuela, Vietnam, Zambia, Haiti, Kuzey İrlanda ve Man Adası.
Polimer nedir?
Polimer, ‘’monomer’’ olarak adlandırılan basit moleküllerin kimyasal bağlarla bağlanması sonucu oluşan yüksek molekül ağırlıklı maddeler olarak tanımlanıyor. Endüstride kullanılan polimerik malzemeler özelliklerine göre plastik, kauçuk ve fiber olarak üç ana başlık altında toplanıyor.
Polimerlerin başta para basımı olmak üzere yaygın kullanılmasının nedenlerinin başında dayanıklı olması ve leke tutmaması geliyor. Diğer nedenleri ise kolay şekillendirilip tasarım yapılabilmesi, yalıtkan ve şeffaflık şeklinde sıralamak mümkün.
Dayanıklılık banknotların paraların uzun süre tedavülde tutulmalarını sağlıyor. Kağıt para konusundaki en çok şikayet yıpranma. Öyle ki, İngiltere’de 2015 yılında 21 bin 835 adet banknot sürümde tutulamayacak ölçüde yıprandığı için imha edilmiş.
Türkiye’deki durum
Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası’nın (TCMB) tek yetkili para otoritesi olduğu Türkiye’de, TL özel üretilmiş banknot kağıdına basılıyor. Merkez Bankası kaynaklarında banknot kağıdına ilişkin bilgide şunlara yer veriliyor:
‘’Orijinal banknot kağıdı yüzde 100 pamuk elyafından üretilmiş olup, UV (ultraviyole) ışık altında parlamaz. Kirlenmeye karşı dayanıklı kağıt özelliğine sahiptir. Her kupürün hakim renginin çok açık bir tonu kağıt rengi olarak uygulanmıştır. Sahte banknot kağıdı piyasada bulunabilen kağıt özelliklerinde olup, çoğunlukla UV ışık altında parlamaması için üzeri özel bir lakla kaplanmıştır. Bir kısmı ise UV ışık altında parlama özelliği göstermektedir.’’
Burada sözü edilen sıradan bir pamuk değil elbette. ‘’Linter’’ adı verilen ve pamuğun çekirdeği üzerindeki küçük lifli parçalar ya da tekstil fabrikalarından artan kısa lifli pamuk ipliği. Pamuk önce ağartılıyor, yıkanıyor ve kağıt hamuru haline getiriliyor. Hamurun bileşenleri, kalpazanların peşinde olduğu bir formül olduğu için, sır niteliğinde. Özel makinelerde kağıt hamuru işlenip uzun bantlara dönüştürülürken, filigran gibi özel güvenlik düzenlemeleri de işleniyor.
Pamuk elyafından üretilen banknot malzemesi de kuşkusuz dayanıklı. TL’nin yanı sıra avro ve ABD doları da benzeri baskı özelliklerine sahip. ABD’de banknot basımında kullanılan malzeme yüzde 75’i pamuk ve yüzde 25 ketenden oluşuyor.
‘’Polimer’’ mi yoksa ‘’banknot kağıdı’’ mı sorusunun yanıtı biraz da tercih edilen teknoloji ile bağlantılı gibi gözüküyor.
