Samsun ve Onur Anıtı
Samsun Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluş sürecinin ilk adımının atıldığı kenttir. Bu onur anıtlarla simgelenir kentte ve anıtların ötesinde anlamı vardır.
Nutuk'ta, “1919 yılı Mayısının 19'uncu günü Samsun'a çıktım" diye başlayan satırlar bu ilk adımın atıldığı andaki ülkenin durumunu anlatır Mustafa Kemal Atatürk. O karamsar ortamda umuda atılan ilk adımdır Samsun.
Hüsrev Gerede, anılarında, "Samsun'a 19 Mayıs 1919 sabahı saat 6'da güzel bir havada geldik. İşte bugün Kurtuluş Savaşı'nın ve devrimin başlangıcıdır" diye tanımlar bunu.
Yok edilmek istenen bir ulusun "ya bağımsızlık ya ölüm" diyerek buna karşı duruşun ilk adımlarının atıldığı Samsun bu onurla anıtlaşır. Samsun'un kendisi bir anıttır Türkiye Cumhuriyeti tarihinde.
İstiklal Savaşı'ndan zaferle çıkılıp Cumhuriyet ilan edildikten sonra, Samsunlular bu ilk adımı onurunu bir anıtla simgelemek ister. Dönemin Samsun Valisi Kazım Paşa, Atatürk’e Samsun topraklarına ayak bastığı bölgede güzel bir anıt yaptırılmasını önerir.
Daha sonraki yıllarda kentin simgesi haline gelen anıt, 1927 yılında, Ankara'daki Zafer Anıtı için açılan yarışmaya katılan Avusturyalı heykeltıraş Heinrich Kriphel’e sipariş edilir.
Viyana'da bronz döküm
Viyana'daki Kriphel'in atölyesinde kalıpları çıkarılan anıtın bronz döküm işlemi Vereinigte Metallwerke dökümhanesinde yapılır. Sonraki aşamada temizlik ve rötuş işlemleri için dökümhanede birleştirilen anıt bu sürecin tamamlanmasından sonra yeniden sökülür ve her bir parçası ayrı ayrı sandıkları konulur. Söküm öncesi ve bazı parçalara ilişkin sadece birkaç fotoğraf bugünlere ulaşabildi.
Oradan Hamburg'a taşınan sandıklar Deutsche Levante-Linie kumpanyasının Nicea vapuru ile 15 Ekim 1931 tarihinde Samsun'a ulaştırılır.
Kriphel ve Avusturyadan gelen bir ekibin de yer aldığı çalışmalarla çevre düzenlemesi yapılır ve 29 Ekim 1931'de heykel hazırlanan kaidesine yerleştirilir.
Açılış töreni
Anıtın resmi açılış töreninin I. İnönü Zaferi'nin yıldönümüne yetiştirilmesi planlanmasına rağmen 10 Ocak'a yetiştirilemez. O dönemdeki adıyla "Gazi Heykeli" 15 Ocak 1932 Cuma günü saat 14’te büyük bir kalabalığın katılımıyla yapılır.
Atatürk, açılış törenine gönderdiği telgrafta şunları iletir:
“Salim Bey, Samsun Valisi
Muhterem Samsun halkının şahsıma karşı besledikleri asil duyguların kıymetli bir tezahürünü bildiren telgrafınızdan pek mütehassıs oldum. Teşekkür, muhabbet ve selamlarımın halka arzını rica ederim. Reis-i Cumhur Gazi Mustafa Kemal"
"Türklüğün gücü vardır"
Daha sonraki dönemde "Samsun’un Onur Anıtı" olarak adlandırılan heykelin kaidesiz yüksekliği 4,75 metre, kaideli 8.85 metredir. Büyük bir kaide üzerinde şahlanan bir at üstünde Atatürk bütün heybeti ile görülüyor.
Mustafa Kemal Atatürk, mareşal üniformasıyla şaha kalkmış bir at üzerinde simgelenir. Vücudunun üst kısmı sol tarafa, yüzü ise sağ tarafa bakan Atatürk, sol eliyle atın dizginlerini tutarken sağ eliyle de kılıcının kabzasını kavramıştır.
Gururlu bir anlatımla batıya ve çok uzaklara dikilen bakışları ise azim doludur. Şahlanan atın üzerinde dimdik bir vücut oturur. Bu oturuşta bir korkusuzluk ve Türk'ün gücü ifade edilir. Sert çelik bir kol kılıca uzanır.
Krippel, açılıştaki konuşmasında heykel kompozisyonuna ilişkin şunları söyler: "Gururlu bir şekilde batıya ve çok uzaklara dikilen bakışları azim dolu gözleriyle, şahlanan atın üzerinde Gazi Mustafa Kemal dimdik bir şekilde oturuyor. Bu oturuşta korkusuzluk, kolun kılıca uzanışında ise Türklüğün gücü vardır."
Kaidenin yanlarında iki kabartma ve öteki yanlarında da yazılar vardır. Kabartmanın birinde, iskelede sandalın yanında mermi ve cephane taşıyan insanlar yer alır. Arkalarında bir de top arabasının bulunması, savaş anını canlandırdığını gösterir. Diğer kabartmanın ortasında Atatürk, tüm özellikleri ile dimdik, büyük bir zafer simgesi olarak durmaktadır. Başı halka dönük ve halk ile el eledir. Çevresi Türk ulusunun yaşlısı, köylüsü, kentlisi ile doludur.
Heykelin kaidesinin ön levhasında "Vatanda Milli Mücadele’ye başlamak için Gazi, 19 Mayıs 1919 tarihinde Samsun’a çıktı" yazısı, arka levhada ise "Bu heykel, Samsun Vilayeti halkı tarafından 29 Birinci Teşrin 1931 tarihinde dikildi" yazıları yer alır.
Anıtlar birer simgedir. Simgelediklerinden öte anlamlar taşır, bir değerler bütününün ifadesidir. "Samsun'un Onur Anıtı" kentin onurudur. Samsun, ne yapacağını bilir. Tıpkı 19 Mayıs 1919'da kente ayak basan bir avuç insana kucak açmasını bildiği gibi.
