Cengiz Han, Pers Kralı Daryuş ve Büyük İskender’den ABD’ye Afganistan’ın işgali ve direniş

Bugün Afganistan olarak bildiğimiz topraklar tarihte uzun süre yabancı güçlerin işgali altında kaldı ve iç anlaşmazlıklarla bölündü. Afganistan MÖ 500 civarında Pers Kralı Daryuş, MÖ 329’da Büyük İskender tarafından işgal edildi.

11. yüzyılda Afganistan’a hakim olan ve İran’dan Hindistan’a uzanan bir imparatorluk kuran Gazneli Mahmut Afganistan fatihlerinin en büyüğü olarak kabul edilir.

Cengiz. Han bölgeyi 13. Yüzyılda işgal etti ancak bu toprakların tek bir ülke olarak birleşmesi ancak 1700’lerde mümkün oldu. Bölge değişik Arap orduları tarafından işgal edildikten sonra, 870’de İslam egemen din haline geldi.

19. yüzyıl boyunca, Hindistan imparatorluğunu Rusya’dan korumak isteyen Britanya Afganistan’ı ilhak etmeye çalıştı ve bu 1838-42, 1878-80 ve 1919-21 Britanya-Afgan savaşlarına neden oldu 

1921

Birinci Dünya Savaşı’ndan yorgun çıkan Britanya 3. Afgan savaşında (1919-21) yenildi ve Afganistan bağımsız bir ülke haline geldi. Emir Emanullah Han iddialı sosyo ekonomik reformlar başlattı.

1926

Emanullah Afganistan’ın monarşi kendini Şah ilan etti. bir dizi reform projesi başlatan Şah Emanullah Ulusal Konsey olan Loya Jirga’nın yetkilerini sınırlandırmaya çalıştı. Bundan rahatsız olan muhalefet 1928 ve 1929’a silaha sarıldı ve tahttan indirilen Şah ülkeden ayrıldı.

1933 

Zahir Şah başa geçti. Yeni şah bir derece istikrar sağladı ve bundan sonraki 40 yıl ülkeyi yönetti.

1934

ABD resmen Afganistan’ı tanıdı.

1947

Britanya Hindistan’dan çekildi. Arkasında Hindistan ve Pakistan olmak üzere iki devlet bıraktı. Pakistan’ın Afganistan’la uzun, kontrolü mümkün olmayan bir sınıra sahipti. 

1953

Şah’ın kuzeni ve Sovyet yanlısı General Muhammed Davud Han başbakan oldu ve ekonomik ve askeri yardım için komünist ülkelerden yardım almaya çalıştı. Başbakan kadınların kamusal alanda daha fazla görünür olmasını sağlayan önlemler dahil bir dizi toplumsal reform başlattı.

1956

Sovyet lideri Kruşçev Afgan8istan’a yardım yapmayı kabul etti ve iki ülke yakın müttefik haline geldi.

1957

Davud’un reformlarının bir parçası olarak kadınların üniversiteye girmesine ve çalışmasına izin verildi. 

1965

Afganistan Komünist partisi gizlice kuruldu. Partinin asli liderleri Babrak Karmal ve Nur Muhammed Taraki idi. 

1973

Davud Han bir askeri darbe ile son Şah Muhammed Zahir Şah’ı devirdi. Davud Han’ın Afganistan Demokratik Halk Partisi iktidarı aldı. Han monarşiyi lağvetti ve kendisini cumhurbaşkanı ilan etti. Afganistan Cumhuriyeti kuruldu ve SSCB ile sıkı bağlar kurdu. 

1975-1977

Han büyük ölçüde komünist olan devleti modernleştirmek için kadınlara haklar ve çalışma izni tanıyan yeni bir anayasa önerdi. Muhalefeti büyük ölçüde sindirdi.

1978

Han düzenlenen komünist bir darbede öldürüldü. Afganistan Komünist Partisi’nin kurucularından Nur Muhammed Taraki, cumhurbaşkanı olarak kontrolü ele aldı ve Babrak Karmal başbakan yardımcısı olarak atandı. Sovyet etkisinden bağımsız olduklarını ilan ettiler ve izleyecekleri politikaların İslami ilkeler. Afgan milliyetçiliği ve sosyoekonomik adalete dayanacağını belirttiler. Ancak Taraki ve diğer bir etkili komünist lider Hafızullah Amin arasındaki düşmanlık iki taraf arasında çatışmaya yol açtı.

Aynı sırada, Han’ın yürürlüğe koyduğu toplumsal değişikliklere karşı çıkan 

Muhafazakar İslamcı ve etnik liderler kırsal kesimde silahlı isyan başlattı. Sovyetlerin desteklediği hükümetle savaşmak için Haziran ayında gerilla hareketi Mücahitler kuruldu.

1979

ABD’nin kabul büyükelçisi Adolph Dubs öldürüldü. ABD Afganistan’a bütün yardımları kesti. Taraki ve Başbakan yardımcımı Hafızullah Amin arasındaki iktidar mücadelesi başladı. Taraki Amin taraftarları ile girilen bir çatışmada 14 Eylül’de öldürüldü.

SSCB zayıflayan komünist rejimi desteklemek için 24 Aralık’ta Afganistan’ı işgal etti. 27 Aralık’ta Amin ve taraftarlarının bazıları idam edildi. Başbakan Yardımcısı Babrak Karmal başbakan oldu. Karmal ve Sovyetlere karşı geniş muhalefet şiddetli protesto gösterilerine dönüştü. 

1980’in başlarında Mücahitler Sovyet işgalcileri ve SSCB’nin desteklediği Afgan ordusuna karşı birleşti. 

1982

2,8 milyon kadar Afgan savaştan kaçarak Pakistan’a, 1.5 milyon kadarı da İran’a sığındı. Afgan mücahitler kırsal kesimi kontrol altına alırken, Sovyet birlikleri kent merkezlerini tuttu. 

1984

Afganistan’ın Sovyetleri işgalinden hemen sonra Afganistan’a gittiğini ileri sürse de Osama bin Ladin ilk belgelenmiş Afganistan ziyaretini yaptı.

Birleşmiş Milletler Afganistan’da işlenen insan hakları ihlallerini inceledi.

1986

Mücahitler Pakistan aracılığıyla ABD, Britanya ve Çin’den silah alıyordu. 

15 Ekim 1986’da 6 Sovyet alayının çekilmesiyle Sovyetlerin Afganistan’dan çekilmesi başladı. 

Sovyetlerin Afganistan işgalinde 1 milyon Afgan sivil ve 15 bin kadar Sovyet askeri öldü.

1988

Eylül ayında Osama bin Ladin ve diğer 15 İslamcı El Kaide’yi kurdu.

1989

ABD, Pakistan, Afganistan ve Sovyetler Birliği Cenevre’de Afganistan’ın bağımsızlığını garanti altına alan ve 100 bin Sovyet askerinin çekilmesini öngören bir anlaşma imzaladı. Sovyetlerin çekilmesinden sonra Mücahitler 1986’da cumhurbaşkanı seçilen Sovyet destekli Muhammed Necibullah hükümetine karşı savaşa devam etti. Afgan mücahitler sürgündeki hükümetin başbakanı olarak Sibgetullah Müceddidi’yi seçti.

15 Şubat 1989’da son Sovyet askerleri Afganistan’dan çekildi.

1992

Mücahitler ve diğer isyancı gruplar taraf değiştiren hükümet askerlerinin de yardımı ile başkent Kabil’i ele geçirdi ve Necibullah yönetimini devirdi. Efsanevi gerilla lideri, Pencşir Aslanı Ahmed Şah Mesud başkenti giren mücahit birliklerini liderlik etti. BM Necibullah’a sığınma teklif etti. savaş ağalarının ülkenin kontrolü için çatışmaya başladığı bin durumda Mücahitler Profesör Burhaneddin Rabbani’nin cumhurbaşkanı olduğu bir İslam hükümeti kurdu.

1994 - Taliban Kandahar kentini ele geçirdi.

1995

Yeni kurulan İslami milis örgütü Taliban barış vadederek iktidara geldi. Taliban afyon ekimini yasakladı, suçlarla mücadeleye başladı ve kadınların eğitim ve çalışmasını yasakladı. Kadınların burka giymesi zorunlu hale getirildi. Yanlarında erkek bir akrabaları olmadan evden çıkmaları yasaklandı. Şeriat uygulanmaya başladı. ABD Taliban’ın iktidarını tanımayı reddetti.

1995-1999

Sürekli susuzluk tarımı mahvetti ve birçok kırsal bölgeyi yaşanmaz hale getirdi. 1 milyondan fazla Afgan pakistan4a kaçtı ve burada kötü şartlardaki mülteci kamplarında yaşamaya başladı.

1996 Sudan’dan sınır dışı edilen Usame bin Ladin Afganistan’a geldi.

1997

Taliban halkın gözleri önünde Necibullah’ı idam etti.

Kuzeydeki etnik gruplar Ahmed Şah Mesud liderliğinde Kuzey İttifakı’nı kurdu. Güneyde ise kısmen Hamid Karzai’nin desteklediği gruplar Taliban4a karşı savaşa devem etti.

1998

El Kaide’nin Afrika’da iki AD büyükelçiliğini bombalamasından sonra ABD Başkanı Clinton Bin Ladin’in Afganistan’daki eğitim kamplarına füze saldırısı emri verdi. Bin Ladin ve diğer el Kaide liderleri saldırıdan yara almadan kurtuldu.

2000

Uluslararası bir terörist kabul edilen bin Ladin Afganistan’daki kamplarında binlerce militan eğitti. ABD büyükelçilik saldırıları nedeniyle bin Ladin’in kendine teslim edilmesini istedi. Taliban bunu reddetti. Birleşmiş milletler Afganistan’a ticari ve ekonomik yaptırımlar başlattı.

Mart 2001 – uluslararası protestoları göz ardı eden Taliban Bamiyan’daki Buda heykellerini bomba koyarak parçaladı. 

4 Eylül 2001 – Taliban 8 uluslararası yardım görevlisini tutukladıktan bir ay sonra Hristiyanlığı yaymak suçundan idamla yargılamaya başladı. Grup 15 Kasım’da serbest bırakıldı.

9 Eylül 2001 – Kuzey İttifakı’nın başkanı olan Ahmed Şah Mesud kendilerini televizyon muhabiri veren iki El kaide militanının kamera içine yerleştirdikleri bombayı patlatması sonucu öldürüldü. 

11 Eylül 2001 – El Kaide ABD’de kaçırdığı yolcu uçakları ile gerçekleştirdiği saldırılar binlerce kişiyi öldürdü. uçaklardan biri New York’ta Dünya Ticaret Merkezi’ne, biri Pentagon binasına çarptı. Biri Pennnsylvania’da düştü. Günler sonra ABD yetkilileri saldırının baş şüphelisinin Usame bin Ladin olduğunu açıkladı. 

18 Eylül 2001 – ABD başkanı Bush 11 Eylül saldırısını yapanlara karşı güç kullanılması kararını yayınladı.

7 Ekim 2001 – ABD’nin Taliban’dan bin Ladin’i teslim etmesi isteğine yanıt verilmemesinden sonra ABD ve Britanya güçleri Afganistan’daki hedeflere saldırılar başlattı. Taliban cihada hazır olduklarını açıkladı. 

13 Kasım 2001 – Kuzey İttifakı haftalar süren Taliban’la şiddetli çatışmalardan sonra Kabil’e girdi. Taliban güneye Kandahar’a doğru çekildi.

Aralık 2001 – Geçici Afgan hükümeti kuruldu. Taliban çöktü. El Kaide lideri Osama Bin Ladin Afganistan’dan kaçtı.

7 Aralık 2001 – Taliban askerleri Kahdahar’daki son mevzilerini de terk etti. iki gün sonra Taliban liderleri kontrollerindeki son bölgeyi Zabul eyaletini de teslim etti. bunun üzerine merkezi Pakistan’da olan Afganistan İslami Basın merkezi “Afganistan’daki Taliban yönetiminin tamamen sona erdiğini” ilan etti. 

22 Aralık 2001 – Bir Peştun olan Monarşist Hamid Karzai, Afganistan geçici hükümeti lideri olarak and içti. Karzai yıllardır sürgünde yaşadığı komşu Pakistan’dan Afganistan’a döndü. Düzenlenen konferansta 6 ay için hükümet başkanı olarak seçildi. 

Haziran ayında Loya Jirga (Büyük Konsey) ABD destekli Hamid Karzai’yi geçici lider olarak seçti. Karzai 2014’e kadar görev yapacak bakanları atadı.

2001 ile 2009 arasında Afganistan’daki ABD askerlerinin sayısı 67 binden fazlaydı. 2009’da Obama asker sayısın 100 binin üstüne çıkardı.

17 Nisan 2002 – Bush Afganistan’ın yeniden imarı çağrısı yaptı.

Ocak 2004 – Afgan Anayasası’na başkanlık sistemini öngören maddeler eklendi.

2003

Artan şiddet nedeniyle NATO Ağustos’ta Kabil’de güvenliği üstlendi. Bu NATO’nun Avrupa dışında üstlendiği ilk görevdi. 

Ocak 2004

Loya Jirga yeni bir anayasayı kabul etti. yeni anayasa bir cumhurbaşkanı iki cumhurbaşkanı yardımcısı seçilmesini öngörüyordu ve başbakanlık kaldırıldı. Resmi dil Peştunca ve Dari idi. Anayasa kadınların eşitliğini tanıyordu. 

Ekim 2004

Cumhurbaşkanlığı seçimleri yapıldı. 10,5 milyon Afgan’ın seçmen olarak katıldığı, 18 adayın yarıştığı seçimde Hamid Karzai yüzde 55 oyla seçildi.

2005

Afganistan’da 30 yıldan uzun bir süre sonra ilk milletvekili seçimleri yapıldı. yeni meclis Aralık’ta ilk toplantısını yaptı.

23 Mayıs 2005 – Bush ve Afganistan Cumhurbaşkanı Karzai stratejik ortaklık konusunda ortak açıklama yaptı 

2006

Taliban ve el Kaide militanları ile hükümet kuvvetleri arasında devam eden çatışmalar nedeniyle NATO barışı koruma operasyonlarını ülkenin güneyine doğru genişletti. 

2007

Afgan hükümeti ve NATO Taliban komutanı molla Dadullah’ın güneyde ABD liderliğinde bir operasyonda öldürüldüğünü teyit etti.

2008

Uluslararası toplum Paris’te toplanan bir bağışçılar konferansında Afganistan’a 15 milyar dolar vermeyi taahhüt etti.

2009

17 Şubat 2009 – ABD Başkanı Obama Afganistan’ın ABD’nin terörizme karşı mücadelesindeki rolü gerekçesiyle, Afganistan’a daha fazla asker göndermeyi planladığını açıkladı.  

27 Mart 2009 – Obama istikrarlı bir Pakistan’ın Afganistan’daki başarıya bağlı olduğunu söyledi. 

1 Aralık 2009 - ABD başkanı Obama Afganistan’a daha önce gönderdiği 17 bin askere ek olarak yeni askeri birlikler ve eğitmenler göndereceğini açıkladı. 

Kasım 2010 – NATO 2014’ün sonunda Afganistan’daki güvenliğin tam sorumluluğunu ulusal güçlere vermeyi kabul etti. 

2011

ABD özel kuvvetleri 2 Mayıs’ta Pakistan’ın Abbotabad kasabasında Osama bin Ladin’in saklandığı evi bastı ve el Kaide liderini öldürdü. 

22 Haziran 2011 - Obama 2012 yazına kadar 33 bin askeri Afganistan’dan çekme planının açıkladı. 

2012

Cumhurbaşkanı Hamid Karzai, ABD askerleri 16 sivili evlerinde öldürdükten sonra Amerikan askerlerinin Afgan köylerinden çekilmesini ve üslerine geri dönmelerini istedi.

Afgan ordusu bütün güvenlik operasyonlarını NATO’dan devraldı.

Şubat 2012 – Pentagon 2013’ün ortası gibi askerlerin muharip görevlerini sona erdirme ve asıl olarak güvenlik yardımı rolünü üstlenmeleri planını açıkladı.

27 May 2014

Obama 2016’ya kadar ABD askerlerinin Afganistan’dan büyük ölçüde çekilmesi için bir takvim ilan etti.

Eylül 2014 – Eşref Gani Eylül’de cumhurbaşkanı seçildi. 

Aralık 2014 – NATO Afganistan’daki muharip görevlerini resmen sona erdirdi. ABD liderliğindeki NATO askerleri sadece Afgan birliklerini eğitmek ve danışmanlık için kaldı.

2015 – Taliban tek gözü kör lideri molla Ömer’in yıllar önce öldüğünü açıkladı. Yeni lider olarak Molla Ahtar Mansur ilan edildi. Mansur 2016’da Pakistan’da düzenlenen bir drone saldırısında öldürüldü. 

15 Ekim 2015- Obama başkanlık döneminin sonuna kadar ABD askerlerini çekme planından vazgeçti ve 2017’de görevi terk ettiğinde Afganistan’da 5,500 askerin kalacağını söyledi.

2015’de ABD askerlerinin sayısı 9,800’e indi.

2016 – Afgan hükümeti “Kabil Kasabı” olarak bilinen eski Mücahit lideri Gülbeddin Hikmetyar için af çıkardı.

21 Ağustos 2017 – ABD başkanı Trump “teröristlerin kullanacağı bir boşluk” oluşmasını önlemek için askeri operasyonlara devam sözü verdi ve yeni asker göndererek asker sayısını 14 bine çıkardı. 

Eylül 2018 – Trump kıdemli diplomat Afgan kökenli Zalmay Halilzad’ı Taliban’la müzakereleri yürütmek için Afganistan özel temsilciliğine atadı. 

29 Şubat 2020 – ABD ve Taliban Katar’ın başkenti Doha’da, ABD askerlerinin ülkeden Mayıs 2021’de çekilmesi için hazırlık koşulları olacak bir anlaşma imzaladı. 

ABD Taliban’ın uluslararası teröristlere Afganistan’dan operasyonlar düzenlemelerine izin vermemesi karşılığında 1 Mayıs 2021’e kadar ülkeden çekilme sözü verdi. 

12 Eylül 2020 – Taliban, Afgan hükümeti ve sivil toplumun temsilcileri ilk kez yüz yüze görüştü.

17 Kasım 2020 – ABD Biden göreve başlamadan birkaç gün önce, asker sayısını Ocak ayında yarı yarıya azaltarak 2,500’e indireceğini açıkladı.

14 Nisan 2021 – ABD Başkanı Biden 11 Eylül’de askerlerin tamamını çekeceğini açıkladı.

5 Temmuz 2021 - ABD askerleri üssün yeni Afgan komutanına haber vermeden Bagram hava üssünden ayrıldı.

8 Temmuz 2021 – Biden çekilmenin son gününü 31 Ağustos’a aldı.

10 Ağustos 2021 – Beyaz Saray ABD’nin hızla çekilmesinden sonra Taliban’ın ülkeyi ele geçirmesinin “kaçınılmaz olmadığını” açıkladı.

15 Ağustos 2021 – Afganistan hükümeti çöktü, Taliban başkent Kabil’i ele geçirdi.