Kırmızı mercimekte yeterlilik yok, potansiyel var

Türkiye kırmızı mercimekte potansiyelini yakalayamıyor ve yeterlilik derecesi 12 yıldır yüzde 100’ün altında.

Uzmanlara göre uygulamaya geçme çalışmaları devam eden üretim planlamasında gözetilecek en önemli ürünlerden bir tanesi kırmızı mercimek olmalı. Çünkü kırmızı mercimekte yeterlilik yok, üretiminde potansiyel var. Türkiye, bir zamanlar projeye dayalı çalışılarak kırmızı mercimek üretiminde dünyada ikinci ve ihracatında birinci ülke haline gelmişti. 

Sevilerek tüketilen ve beslenmede bitkisel protein açısından sofraların temel gıdalarından birisi olan kırmızı mercimekte Türkiye üretimde potansiyelini yakalayamıyor. Üretim tüketime yetmiyor. Üretimin tüketime oranlamasıyla bulunan yeterlilik derecesi 12 yıldır yüzde 100’ün altında.

Halbuki, kırmızı mercimekte Türkiye’nin yeterlilik derecesi 2002 ve 2006 yıllarında yüzde 185’e kadar yükselmişti. 2012 de yüzde 122‘lik yeterlilik derecesini yakalayan Türkiye o yıldan sonra yeterliliği yakalayamadı. TÜİK’in verilerine göre 2021’de yüzde 57’ye kadar düşen yeterlilik derecesi 2022 da yüzde 85 oldu Bu yüzden arz açığını kapatmak için mercimekte ithalat yoluna gidiliyor

Türkiye’de kırmızı mercimek üretimi gittikçe düşerek Güneydoğu Anadolu bölgesindeki bazı illerle sınırlı kaldı. Öyle ki kırmızı mercimek üretiminin yüzde 77'lik kısmı Şanlıurfa, Mardin ve Diyarbakır illerinde gerçekleştiriliyor. Kırmızı mercimek üreten diğer başlıca iller ise Batman,  Gaziantep, Yozgat.

Dünya ikinciliğinden dördüncülüğe 

1982-1991 yılları arasında Tarım ve Orman Bakanlığı tarafından uygulanan Nadas Alanlarının Daraltılması (NAD) projesi kapsamında dönem boyunca mercimek alanlarının artmasıyla nadas alanları yüzde 29’dan yüzde 19’a gerilerken, kırmızı mercimek üretimi 1981 yılındaki 255 bin tondan 1987 de 916 bin tona kadar çıktı. 1990 yılındaki 630 bin tonluk üretimden sonra gittikçe düşen üretim 2023 yılında 420 bin tona geriledi. 

Proje döneminde mercimek üretiminde (yeşil mercimek dahil) Hindistan’ın ardından 2’nci sıraya yükselen Türkiye 2022 yılında 4’üncülüğe geriledi. 

FAO verilerine göre, Kanada dünya mercimek (yeşil de dahil)  üretiminin 3’te birini tek başına sağlarken, diğer büyük üretici ülkeler yüzde 18 ile Hindistan ve yüzde 14,7 ile Avustralya geliyor. Türkiye dünya mercimek üretimindeki yüzde 6,5’lik payıyla 4. sırada yer alıyor. 

Hem ithalatçı hem de ihracatçı

Önceki yıllarda ihracatta dünya birinciliğini yakalayan Türkiye artık kırmızı mercimekte ithalatçı ülke konumunda.

Önceleri fazla üretip ihraç ederken şimdilerde Dahilde İşleme Rejimi (DİR) kapsamında ithal ederek katma değer yaratıp ihraç ediliyor. Öyle ki Türkiye 2023 yılında Kanada’dan kilogram başına 69 sente aldığı kırmızı mercimeği diğer ülkelere ortalama kilogram başına 95 sente sattı. 

Türkiye’de serbest piyasada ise kırmızı mercimek fiyatı 2023 yılında kilogramı 20 liradan (ortalama 83 sent) işlem görmüştü.

Kırmızı mercimek, başta Irak olmak üzere en fazla Mısır Sudan, Libya Cezayir gibi Arap ülkelerine ihraç ediliyor. Kırmızı mercimek ihraç edilen ülke sayısı 100’ü buluyor. Türkiye 2023 yılında 559 bin ton kırmızı mercimek ithal ederken bunun 397 bin tonunu ihraç etti. 

Türkiye kırmızı mercimek ithalatında gümrük vergisini yüzde 19,3’e kadar uygulayabiliyor.

FAO’nun 2022 verilerine göre, Türkiye dünyada kırmızı mercimek hem ithalatta hem de ihracatta üçüncü sırada geliyor. İhracatta Kanada ve Avustralya’nın ardından gelen Türkiye ithalatta Hindistan ve Bengaldeş’in arkasında yer alıyor. Türkiye ithalatının önemli bir kısmını Kanada’dan yaparken Kazakistan ve Rusya’dan da ithalatta bulunuyor.

Dünya ticaretinde rekabet şansı yüksek 

Türkiye 2021 FAO verilerine göre üretici fiyatları açısından başlıca ihracatçı ülkelerden Kanada’nın gerisinde kalırken, Avustralya üretici fiyatı da Türkiye fiyatının da gerisindedir. Kanada’nın üretici fiyatı kilogram başına 62 sent iken Türkiye’nin üretici fiyatı kilogram başına 61 sent’tir. Avustralya üretici fiyatı ise kilogram başına 53 sent’tir. Bu rakamlar Türkiye’nin fiyat açısından rekabette en büyük ihracatçı Kanada’dan geri kalmayacağını göstermektedir.

Kırmızı mercimek piyasaları

2024 yılında (6 Haziran) Kanada kırmızı mercimek fiyatları üretimin yüzde 32 artmasıyla birlikte geçen yıla göre, yüzde 12 azalışla kilogram başına 73 sent’ten 64 sent’e geriledi. 

TÜİK  Bitkisel Üretim1’nci tahminlerine göre, kırmızı mercimek üretimi 2024 yılında bir önceki yıla göre yüzde 3,3 azalarak 424 bin tondan 410 bin tona geirleyecek. Son 12 yıllık ortalama yurtiçi kullanım 424 bin tondur. Bu durumda 2024/25 piyasa yılında da yeterliliğin sağlanamayacağı söylenebilir.

Türkiye’de serbest piyasada ise kırmızı mercimek fiyatı geçen yıla göre, yüzde 45 artışla 29 liradan (90 sentten) işlem görmekte. 2024’ün ilk 4 ayında Türkiye kilogram başına ortalama 64 sent’e ithal ettiği kırmızı mercimeği  94 sentten ihraç etti.

Pazarda avantajlı konum

Kırmızı mercimek, yetiştiriciliğe uygun, kuru tarımın yapıldığı geniş alanlarıyla üretim planlamasında destek görürse, üretim potansiyeli ile birlikte kısa vadede yeterliliği tamamen sağlayacak, orta vadede yabancı üretici kırmızı mercimeği yerine kendi üreticisinin ürününü ihraç edebilecek. 

Türkiye daha rekabetçi bir yapıya kavuştuğunda ise pazarlara yakınlığı avantajıyla daha fazla ülkeyi besleme fırsatı yakalayacak. Türkiye’de ise belirli bir bölgenin dışındaki diğer üreticiler de gelir sağlayacak. Tüketiciler daha ucuz kırmızı mercimek tüketebilme imkanı bulacak.