Zeytinyağı tüket(e)miyoruz

Türkiye dünyada zeytin üretiminde üçüncü, zeytinyağı üretiminde ikinci sırada olmasına rağmen kişi başı tüketimde diğer üretici ülkelerin gerisinde kalıyor. 

Türkiye dünyanın parmakla sayılacak kadar pek az ülkesine nasip olan zeytin ve zeytinyağı üretiminde ilk sıralarda olmasına rağmen kişi başı tüketimi diğer üretici ve ihracatçı ülkelere göre daha az durumda. 

İspanya kişi başı zeytinyağı tüketimi Türkiye kişi başı zeytinyağı tüketiminin altı katı. İtalya Türkiye zeytinyağı tüketiminin beş katı zeytinyağı tüketiyor. Bu açıdan, Türkiye’nin kişi başına zeytin tüketimi zeytinyağına göre daha iyi durumda. 

Türkiye’de zeytinyağı tüketimini etkileyen en önemli faktör, tüketicinin gelir seviyesidir. İspanya’da asgari ücretin yüzde 0,7’si ile 1 kilogram zeytinyağı alan tüketici, Türkiye’de asgari ücretin yüzde 1,9’u ile (2024 Ekim ayı itibarıyla) 1 kilogram zeytinyağı alabiliyor 

Türkiye’de, zeytinyağı lüks ürün sınıfına girerken, dar gelirliler yüksek fiyatlara yetişemiyor;zeytinyağı fiyatları yükseldiğinde ise diğer gelir grupları da bundan etkileniyor ve tüketim düşüyor. Tüketici, fiyatları daha düşük olan başta rakip ürün ayçiçek yağı olmak üzere diğer bitkisel yağları kullanıyor.

Türkiye zeytin ve zeytinyağı üretimini oldukça artırmasına rağmen, yurtiçi zeytinyağı fiyatları dünyanın en büyük zeytinyağı üreticisi ve ihracatçısı İspanya ile diğer ülkeler İtalya ve Yunanistan borsaları tarafından şekilleniyor. Yurtdışında sağlık sebebiyle zeytinyağına olan talep artışı da fiyatları yukarıya çekiyor. 

Türkiye, İspanya’dan sonra üretimde ve ihracatta önemli bir paya sahip olduğu için, üretim artmasına rağmen yurtiçi zeytinyağı fiyatları çok gerilemiyor. Zeytinyağında yurtiçi talebin artması da fiyatları etkilemiyor. Yurtiçi fiyatlar kısmen ihracat miktarı ve az da olsa önceki yıldan kalan stoklardan etkileniyor.

Zeytinyağı tüketiminin en önemli özelliği ise yetiştirildiği ülkelerde ve ülkelerin yetiştirici bölgelerinde daha çok tüketilmesi. Bu durum ise talep artışının zeytinyağı fiyatının ne kadar etkilediğinin bilinmesini güçleştiriyor. Ayrıca alışkanlıklar, damak tadı ve sağlık bilinci zeytinyağı tüketiminde önemli faktörler. 

Türkiye zeytin ve zeytinyağında başlıca ihracatçı ülkelerden biri. Sofralık zeytinde İspanya ve Mısır’dan sonra üçüncü sırada yer alırken, zeytinyağı ihracatında İspanya; İtalya ve Tunus’un ardından dördüncü sırada.  

2024’te var yılı olan zeytin üretiminde rekor artış bekleniyor. Zeytinyağı fiyatları yeni sezonun başlamasıyla birlikte dünya üretiminin de artması nedeniyle dünyada ve Türkiye’de 2023 yılına göre yurtiçinde bir miktar geriledi.

Yurtiçi üretimin ve ihracatın artırılması ile dünya piyasasında özellikle fiyat belirleme açısından daha fazla rol almamız mümkün olabilecektir. Yurtiçi talebin artması ise en başta tüketici gelirinin artması ile ilgilidir. Diğer yandan tüketicinin sağlık bilinci kazanması zeytinyağına olan talebi artıracaktır. 

Kişi başı zeytin ve zeytinyağı tüketimi daha az

Türkiye dünyada zeytin üretiminde üçüncü, zeytinyağı üretiminde ikinci sırada olmasına rağmen kişi başı tüketimde diğer üretici ülkelerin gerisinde kalıyor. 

Uluslararası Zeytin Konseyi (IOC) 2021/22 verilerine göre, Cezayir’de kişi başı sofralık zeytin tüketimi 6,8 kilogram iken, Suriye’de bu rakam kişi başına 4,6 kilogram, Mısır’da kişi başına 4,5 kilogram, İspanya’da kişi başı 3,8 kilogram ve Türkiye’de ise 3,3 kilogram.

IOC verilerine göre, 2021/22 sezonu için,  kişi başı zeytinyağı tüketimi; İspanya’da 12,3 kilogram iken, bu miktar Yunanistan’da 10 kilogramı, İtalya’da 7,7 kilogramı, Fas’da 4,5 kilogramı, Suriye’de 3,7 kilogramı, Tunus’ta 2,4 kilogramı ve Türkiye’de 2 kilogramı buluyor. Dünyada zeytinyağı ithalatçısı ülkelerde kişi başına zeytinyağı tüketimi ise ABD’de 1,2 kilogram, Kanada’da 1,4 kilogram, Brezilya ve Japonya’da 0,5 kilogram düzeyinde.

Tüketimin etkileyen faktör gelir

Türkiye’de zeytinyağı tüketimini etkileyen en önemli faktör, tüketicinin gelir seviyesi. Fiyatlar yükseldiğinde dar gelirlilerin yanında diğer gelir grupları da bundan etkileniyor ve tüketim düşüyor. 

Dünya zeytinyağı fiyatlarının belirlendiği İspanya’da asgari ücretin yüzde 0,7’si ile 1 kilogram zeytinyağı alan tüketici, Türkiye’de asgari ücretin yüzde 1,9’u ile 1 kilogram zeytinyağı alabiliyor. 

Fiyatlar yükseldiğinde fiyatları daha düşük olan başta ayçiçek yağı olmak üzere diğer bitkisel yağlar devreye giriyor. Bitkisel yağ tüketimimizin yüzde 85’i ayçiçek yağından karşılanıyor. Diğer yandan zeytinyağı tüketiminde gelir yanında zeytinyağı tüketimi alışkanlığı sağlık bilinci ve kültür Türkiye de önemli bir faktör olarak karşımıza çıkıyor. 

Zeytinyağı fiyatları dışarıda belirleniyor 

2023 yılı IOC verilerine göre Dünya zeytinyağı üretiminin ortalama olarak yüzde 45’ini karşılayan İspanya ayrıca önemli ölçüde ithalat yaparak dünya zeytinyağı fiyatına hükmediyor. İspanya dünya zeytinyağı ihracatının yüzde 35’ini karşılarken, dünya zeytinyağı ithalatından yaklaşık yüzde 10 pay alıyor. Türkiye’nin zeytinyağı fiyatı, İspanya’nın yanında İtalya ve Yunanistan’daki borsalar tarafından şekilleniyor.

Sağlık bilincinin artmasıyla yurtdışında zeytinyağına olan talep artışı da fiyatları yukarıya çekiyor. ABD tek başına dünya zeytinyağı ithalatının üçte birini gerçekleştiriyor.

Böylece üretim artmasına rağmen yurtiçi zeytinyağı fiyatları bu yüzden gerilemiyor. Ayrıca yurtiçi talebinde artması fiyatları etkilemiyor. Üretildiği bölgelerde daha çok tüketildiği için talep artışı belirsiz kalıyor. Yurtiçi fiyatlar kısmen ihracat miktarı ve bir önceki yıldan kalan stoklardan etkileniyor. 

İspanya dünya zeytin alanlarının dörtte birine sahipken dünya sofralık zeytin üretiminin üçte birini ve dünya zeytinyağı üretiminin yaklaşık yüzde 45’ini’sini sağlıyor. FAO verilerine göre, 2022 yılında dünya zeytin alanlarından İspanya yüzde 24,1, Tunus yüzde 16,4, Fas yüzde 11, İtalya yüzde 9,8, Türkiye yüzde 8,2 ve Yunanistan’ın yüzde 7,7 oranları ile ilk sıraları alıyor.

Türkiye zeytinyağı ihracatını artırıyor 

Yurtiçi tüketimin azlığı zeytinyağı ihracatını zorunlu kılıyor. Türkiye bu açıdan sıkıntı çekmiyor. Türkiye zeytinyağı üretici fiyatı, İspanya zeytinyağı üretici fiyatının altında. 

FAO verilerine göre, 2022 yılında İspanya zeytinyağı üretici fiyatı kilogram başına 9,7 dolarken Türkiye zeytinyağı üretici fiyatları 7,3 dolar. Bu durum ihracatta Türkiye’ye avantaj sağlıyor. Diğer yandan dünyada ihracatta üçüncü sırada yer alan Tunus üretici fiyatı kilogram başına 5,3 dolar.

FAO verilerine göre Türkiye dünya zeytinyağı ihracatında 2022-23 sezonunda yüzde 12,1’lik payıyla. İspanya, İtalya ve Tunus’un ardından dördüncü sırada yer alıyor.

Artan üretimle ve son yıllarda diğer ihracatçı ülkelerde üretim ve ihracatta yaşanan düşüşle Türkiye’nin zeytin ve zeytinyağı ihracatı artıyor. Zeytinyağı ihracatı 2021 yılında 50 bin ton, 2022 yılında 86 bin ton ve 2023 yılında da 135 bin tona yükseldi. 

Zeytin ve zeytinyağı üretiminde rekor seviye

TÜİK’in bitkisel üretim 2’nci tahminlerine göre 2024 yılı zeytin üretimi tarihi bir rekora imza atıyor. Zeytin ağacının bir yıl az bir yıl çok veren (periyodisite) özelliğinden dolayı 2023 yılında üretim yarı yarıya düşmüştü. 2024 yılında ise var yılı kendisini gösterdi. Üretimin bir önceki yıla göre yüzde 136,8’le 3 milyon 600 bin ton olacağı tahmin ediliyor. 

Türkiye sofralık zeytinde dünya üçüncüsü iken zeytinyağı üretiminde ikinci sırada yer alıyor. İspanya dünya zeytin alanlarının dörtte birine sahipken dünya sofralık zeytin üretimin üçte birini ve dünya zeytinyağı üretiminin yaklaşık yüzde 35-50’sini sağlıyor. FAO verilerine göre, 2022 yılında İspanya yüzde 24,1, Tunus yüzde 16,4, Fas yüzde 11, İtalya yüzde 9,8, Türkiye yüzde 8,2 ve Yunanistan’ın yüzde 7,7 oranları ile ilk sıraları paylaşıyorlar. 

Ulusal Zeytin Konseyi zeytinde 2024 yılında zeytinyağı üretiminin 2022/23 sezonunda yakaladığı 421 bin tonluk rekorun bu yıl tekrar kırılacağını, üretimin 475 bin tona yükseleceğini tahmin ediyor. 

Üretici fiyatları

Üreticiler, 2024 yılında zeytin ve zeytinyağı üretici fiyatları girdi maliyetlerinin geçen yıla göre daha az artması, üretimin önemli ölçüde yükselmesi ve dünya fiyatlarının düşmesiyle birlikte 2023’te yaşanan fiyat artışını göremeyebilirler. 

Son yıllarda yaşanan üretim düşüklüğü stok yapma eğilimini artıracak. Dünya  ve Türkiye fiyatlarının bu yüzden sezon içinde artması beklenebilir. Başlangıçta düşük fiyatla karşılaşacak üreticiler ürünleri piyasaya çıkarmada zamanlamayı iyi ayarlayabilirler.

Ekim ayında zeytinyağı fiyatlarındaki artış düştü

Türkiye’de 2023 yılı yok yılı olması ve İspanya ve İtalya’daki üretim azlığından kaynaklı dünya fiyatlarının yüksek seyretmesi Türkiye fiyatlarını da yüksek tuttu. Düşük gelirli tüketici zeytinyağı tüketimini kısmak zorunda kaldı. Stoklar arttı. Bu stoklarda 2024 yılında fiyat düşüşünde az da olsa etken olacak.

Dünya zeytinyağı fiyatları, 2023 yılı Ocak ayında kilogramı 5,56 avro iken 2024 yılı Ocak ayında kilogramı 9 avroyu bulmuştu. 2024 yılı Ekim ayında ise zeytinyağının kilogram fiyatı 7,32 avroya geriledi.

Türkiye Ziraat Odaları Birliği (TZOB) market verilerine göre 2023/24 sezonunda zeytinyağı fiyatları 2024 Mart ayında bir önceki yılın aynı ayına göre yüzde 171’e varan oranda artış göstermişti. Bu oran yine TZOB verilerine göre zeytin hasadının başladığı bugünlerde (31 Ekim) yüzde 59 civarında. 

2023 yılı Ocak ayında kilogramı 121 lira olan zeytinyağı fiyatı, 2024 yılı ocak ayında yüzde artışla kilogramı 309 liraya çıkmıştı. 2023 yılı Ekim ayında 213 liraya kadar yükselen zeytinyağı fiyatı 2024 yılı Ekim ayında 337 lirayı buldu.